Het officiële wapenschild dat voor Máxima en haar dochters is vastgesteld door de Hoge Raad van Adel, valt bij nadere beschouwing op door een hoge mate aan verdoezeling van de historische feiten. In feite is het koninklijke kitsch, zo oordeelt een expert.

Auteur Titus von Bönninghausen

Toen bleek dat Willem-Alexander, prins van Oranje, een relatie had met de Argentijnse Máxima Zorreguieta, vroegen reporters aan willekeu­rige Nederlanders wat zij ervan vonden. Als eerste reageerde een meneer uit Leeuwarden. Hij was helemaal niet enthousiast, maar bromde daarentegen: ‘Zij is niet eens van adel’. De intervie­wer wist niet hoe hij het had en verbrak op slag het contact. Royalty is enter­tainment, het moet wel gezellig blijven. En wie heeft het in deze tijd nog over adel? Toch was het een interessant geluid. Met de komst van Máxima was er namelijk de nodige creativiteit ver­eist om haar bij koninklijk besluit prin­ses te maken en van een heraldisch wapen te voorzien.

Eigenlijk is het huis Van Oranje-Nassau allang uitgestorven. Maar de koninklijke familie heeft geen concurrentie te duchten, want Nederland heeft geen hoge, prinselijke, adel die hier van­ouds gezeten is met kastelen en landgoederen. In België bijvoorbeeld ligt dit anders. De Nederlandse koning(in) heeft daarom carte blanche om namen en titulatuur te bepalen voor leden van het vorstenhuis en tevens om een wapen te laten ontwerpen.

Mannelijke lijn

In de 19e eeuw trouwden koningen naar hun stand. Volgens traditie werd de plechtigheid voltrokken vanuit het huis van de bruid. Het huwelijk van koning Willem II met Anna Paulowna van Rusland vond plaats te Sint-Petersburg in 1816. Koning Willem III trouw­de in Württemberg (1839) en hertrouw­de in Waldeck (1880). De echtgenotes gingen niet tot het Huis van Oranje-Nassau behoren, maar zij werden er wel toe gerekend. Zij behielden hun eigen familiewapen. Hun aanspreekvorm was ‘majesteit’ en zij werden als koningin aangeduid. De twintigste eeuw bracht fundamentele veranderingen. Het over­lijden van koning Willem III in 1890 als laatste man, betekende het einde van het Huis van Oranje-Nassau. In een standenmaatschappij was de man namelijk het hoofd van de familie. Hij beschermde in het verre verleden huis en haard. En de adel beschermde a forti­ori zijn omgeving en de bevolking. Bovendien heerste er vroeger de opvat­ting dat kinderen niet alleen juridisch primair van hun vader afstamden, maar ook biologisch. Volgens die traditie bestond er dus alleen nog een tak Van Nassau in mannelijke lijn uit Wiesbaden (D), waarbij vooral gewezen kan worden op prins Nikolas van Nassau (1832-1905). Van hem stamt de nu 80-jarige Clotilde van Nassau-Merenberg af, de allerlaatste van de stam Van Nassau in rechte, vaderlijke lijn. Deze tak Van Merenberg was gerechtigd om in Nederland op te volgen. Maar door een herziening van de Grondwet in 1922 kwam dit te vervallen. Men kan veilig aannemen dat koningin Wilhelmina hier haar invloed deed gelden.

Als enig overlevend kind en dochter van Willem III was Wilhelmina in gene­alogisch opzicht de laatste Van Oranje-Nassau. Volgens de traditie stierf haar geslacht met haar overlijden in 1962 volledig uit. Wilhelmina trouwde in 1901 met hertog Hendrik van Mecklenburg. Tegen de gewoonte in werd vastgehouden aan de naam Van Oranje-Nassau. De hertog volgde niet als koning op. Voor de duidelijkheid werd Hendrik officieel prins der Nederlanden. In zijn familiewapen werd dit tot uitdrukking gebracht door er de Neder­landse leeuw aan toe te voegen. Dit patroon werd nadien herhaald bij prins Bernhard en prins Claus. Het koningschap vererfde door de geboorte van louter dochters in vrouwelijke lijn, het­geen volledig indruist tegen de regels. In Nederland behoren ongeveer 280 geslachten officieel tot de adel van het koninkrijk. Voor hen geldt nog steeds dat adeldom uitsluitend via de vader overgaat.

Rommelig geadeld

De huidige koning is een zoon van prins Claus, oorspronkelijk Klaus von Amsberg geheten. Diens familie is in 1891 door de groothertog van Mecklenburg geadeld. Dit ging nogal rommelig. Er werd geen officieel adelsdiploma vervaardigd. Het familiewapen werd pas in 1896 vastgesteld en toont een kasteel op een berg. Dit was nogal pretentieus, want de familie Von Amsberg bezat helemaal geen kasteel. Wanneer men bedenkt dat de laatste zuivere adelsver­heffing in ons land uit het jaar 1904 dateert (voor de diplomaat Ruyssenaers, tegen de zin van Wilhelmina in), wordt duidelijk dat het bij Von Amsberg om zeer jonge adel gaat. En daarnaast kan de vraag worden gesteld wat deze zoge­noemde ‘briefadel’, dus adel verkregen door verheffing, eigenlijk waard is. Is het geen namaak, want gaat het bij ech­te adel niet om geboorteadel uit de Middeleeuwen? Van Nassau was een dergelijk geslacht. Van Mecklenburg-Schwerin, dat in 2001 uitstierf, even­eens. Terwijl de monarchie verburger­lijkt en nivelleert, doet men alsof het nog steeds ‘doorluchtig’ (Latijn: perilluster), hoogadellijk, traditioneel en bij­zonder is. Het maakt wel gebruik van adellijke titels, maar bedenkt voor zich­zelf afwijkende regels. Deze gang van zaken is inconsequent, om niet te zeg­gen oneerlijk en onjuist. Op die manier raakt de statuur van de koninklijke familie ten opzichte van de adel meer en meer vertroebeld. Tevens is het bedrieglijk ten aanzien van het histori­sche Huis van Oranje.

Wapenschild van Haro, heer van Biskaje (Vizcaya)

De verloving van Willem-Alexander en Máxima vormde twintig jaar geleden het signaal om na te denken over het te voeren wapen van de nieuwe prinses. Aangezien Máxima uit een hele andere wereld komt, moest haar het gevoel worden gegeven erbij te horen. Argenti­nië is een republiek. Haar ouders zijn tot de middenklasse te rekenen. Máxi­ma is katholiek en bij de inschrijving van haar geboorte in 1971 gold moeder María del Carmen Cerruti als alleenstaand. Omdat haar ouders niet in hun eigen land mochten trouwen (Jorge Horacio Zorreguieta was een geschei­den man), gingen zij er speciaal voor naar Paraguay. Pas in 1987 huwden zij in Argentinië. Afgezien hiervan stuit men verder nog bij het begin van de stamreeks Zorreguieta op een smetje. Jorge Zorreguieta (1928-2017) had namelijk als overgrootvader Mariano Zorreguieta (Salta, Argentinië, 1830 – aldaar 1893), de onwettige zoon van María Zorregui­eta. Bij Mariano Zorreguieta was zowel de voor- als de achternaam ontleend aan die van zijn moeder. De naam van de biologische vader zal bij de familie van Máxima bekend zijn, maar werd niet wereldkundig gemaakt. Zorreguieta is een verbastering van Sorreguieta, wat Baskisch is en vertaald kan worden met ‘velden’ (en ‘gecultiveerd land’). Cerruti is een algemeen voorkomende familie­naam en betekent ‘krul’, of haarkrul. In Argentinië heeft men, vergelijkbaar met het naamrecht bij ons, slechts één geslachtsnaam. Het kind krijgt niet de achternamen van beide ouders, zoals in Spanje wel het gebruik is. Ten onrechte worden er bij de berichtgeving echter dikwijls als ouders vermeld: Jorge Zorreguieta en María del Carmen Cerruti Carricart. Met de suggestie dat de moeder zelfs een driedubbele achternaam zou hebben. Dat klopt niet, want Carri­cart is de familienaam van Máxima’s grootmoeder. Verder is dat ‘del Carmen’ naar een katholieke gewoonte en hoort bij de voornaam María. In het alledaag­se gebruik valt het weg en wordt het ofwel María, dan wel Carmen. De moe­der van Máxima heeft dus geen exclu­sieve, lange achternaam.

Wapenschild jhr. Van den Velden

Het lag voor de hand om in Argentinië inspiratie op te doen voor een fami­liewapen. Daar is echter niet voor geko­zen. Een andere, heel gebruikelijke, methode is, om eenvoudig de achter­naam uit te beelden bij het wapen. Voor ‘velden’ met gewassen op een rij (groen­te, graan, rietsuiker, druivenstok) zou een aantal strepen naast elkaar reeds volstaan op het schild. Helemaal indien men bedenkt dat in de heraldiek de oppervlakte van het schild toevallig een ‘veld’ wordt genoemd. De Nederlandse adellijke familie Van den Velden (uitge­storven in 1953) borduurde op dit gege­ven voort en droeg als wapen: op een veld van blauw een zilveren hek. Helmteken: een vlucht (twee vleugels). In zijn eenvoud is het daarmee een duidelijk blazoen. Dit in tegenstelling tot het wapen dat uiteindelijk voor Máxima is vastgesteld.

Stad Tolosa
Provincie Guipúzcoa

Wapen Zorreguieta

Stamvader Mariano Zorreguieta had als moeder María, dochter van immi­grant José de Sorreguieta (naar Spaans gebruik: José de Sorreguieta Oyarzábal), geboren in 1777 te Tolosa. Deze stad ligt in Noord-Spanje, in de Baskische pro­vincie Guipúzcoa. Er was een familie De Sorreguieta die aldaar in 1775 een wapen heeft laten registreren. Maar het is onduidelijk of en hoe José ertoe behoort. Het toont op goud een stap­pende, zwarte wolf, overtopt door twee rode schuinkruizen naast elkaar. Dit wapen lijkt sterk geïnspireerd op dat van het in Baskenland bekende Huis de Haro: twee op zilver stappende zwarte wolven die boven elkaar zijn geplaatst en verder een rode schildzoom beladen met acht schuinkruisjes. Zowel de wol­ven als de Andreaskruizen zijn een ver­wijzing naar de Reconquista. (Wolven: verovering op de Moren; schuinkruis naar de stad Beaza die in 1227 als eerste op de Moren werd terugveroverd; getal acht voor de jongste dag, dag des oor­deels).

Dit wapen De Sorreguieta (Van de Velden) uit Tolosa kan op voorhand niet voor Máxima gelden, want de afstam­ming van haar voorouders verloopt voor 1830 niet via mannelijke lijn. Overigens heeft het woordje ‘de’ geen speciale betekenis in de naam De Sorreguieta. Het is geen adelspartikel, zoals dit in Frankrijk wel vaak het geval is. Aan de plaats Tolosa is evengoed wel een cen­trale rol toebedeeld bij het wapen van Máxima, dat in 2002 werd vastgesteld. Het stadswapen van Tolosa is namelijk: op rood een gouden gekanteelde burcht met drie gekanteelde torens. Het provinciewapen van Guipúzcoa vervolgens toont: komend uit golvende balken (water) drie bomen naast elkaar. Bij het wapen voor koningin Máxima gaat het dus wel om een samenvoeging van voornamelijk twee regionale wapens – Tolosa en Guipúzcoa – met daarbij enkele aanpassingen (zie afbeelding: niet drie bomen, maar twee; de kleuren verwisselen). Om bij de stronk van een boom een wolf te plaatsen is in Spanje een heel gangbaar motief. Daarbij is het wapendier bij De Sorreguieta (1775) een wolf, zoals wij reeds weten. Wellicht is tevens gekeken naar het familiewapen Elduayen: een boom met twee zwijnen eraan vast. Dichtbij Tolosa ligt het plaatsje Elduain, vroeger Elduayen geschreven, waar een familie zich naar noemde. Aldaar bevindt zich ook een oude hoeve die er als casa Sorreguieta bekend staat. Het zou om de bakermat van de familie De Sorreguieta kunnen gaan en indirect van de familie Zorre­guieta. Hoe zal de relatie ervan precies zijn met José die omstreeks het jaar 1800 zijn heil in Argentinië ging zoe­ken?

Incompleet

Het recent ontworpen wapen Zorre­guieta is eigenlijk incompleet. Er werd alleen aandacht aan het wapenschild besteed. Hoe het helmteken eruit ziet, blijft een open vraag. Bij de ontwikke­ling van de heraldiek is dit teken essen­tieel. (Een ridder had aanvankelijk een symbool op de helm en pas in latere tijd ook een op het schild). Met nog een helmteken erbij blijkt het trouwens om een erg druk Zorreguieta-wapen te gaan. Op alleen het schild staan al veel figuren. Daarmee is het geen duidelijk herkenbaar embleem geworden.

Een ander punt van kritiek vormt het golvende blauw in de schildvoet. Dit is symbolisch op te vatten voor de Atlan­tische Oceaan die Argentinië met Span­je verbindt. Maar ongelukkigerwijs heeft de kleur blauw in Latijns-Amerika al de betekenis van breken met de kolo­niale overheersing, waarbij de Atlanti­sche Oceaan juist als scheiding wordt gezien. Deze beladen herinnering wordt tot uitdrukking gebracht met de blauwe baan op de nationale vlag van zowel Venezuela, Colombia en Ecuador. Ver­der kreeg de Atlantische Oceaan een sinistere functie bij de zogenaamde dodenvluchten tijdens het Argentijnse Videla-regime (1976-1981). Daarom is het golvende blauw heel ongelukkig gekozen bij het wapen en kon het beter achterwege blijven.

In het voorgaande kwam de stad Tolosa ter sprake. Deze plaatsnaam heeft een bekende klank voor lezers van de satirische roman Don Quichot door Cervantes. De dolende ridder vereerde in stilte de denkbeeldige doña Dulcinea de El Toboso. In de Nederlandse verta­ling werd het vroeger aangepast als jonkvrouwe Dulcinea van Tolosa. Het wezen van onze huidige monarchie bestaat voor een belangrijk deel uit beweringen, grootspraak en folklore. Daarin past een toevallig verband met een personage in dit monument uit de wereldliteratuur verrassend goed.

Artificiële titel

Zonder dat het noodzakelijk was, kreeg Máxima hoge titels verleend. Het strookt eigenlijk niet met het fijn uitge­sponnen stelsel van rangen bij de Euro­pese adel. Zij heeft zelf van huis uit geen band met de adel. Maar door haar huwelijk met de (toekomstige) koning valt de hoge titel prinses der Nederlan­den voor haar ergens nog te begrijpen. Tevens werd zij tot prinses Van Oranje-Nassau verheven. In het voorgaande is al uitgelegd dat Van Nassau is uitgestorven. Daarom is de titel Van Oranje-Nassau artificieel. Het gaat om namaak en het is misleidend. Verder voerden prins Claus en de successievelijke schoonvaders deze laatste titel niet. (De kinderen van de broers Friso en Constantijn voeren graaf Van Oranje-Nassau als deel van hun geslachtsnaam. Het valt niet meer te rijmen met de gebrui­ken, de logica, en het gaat gedeeltelijk niet volgens de wettelijke regels). De titulatuur voor Máxima is op haar wapen terug te vinden. Het schild werd daartoe gevierendeeld. Te zien zijn in I en IV: Nederland (leeuw met een zwaard), in II en III: Oranje (jacht­hoorn). Hartschild: Zorreguieta.

Wat opvalt is dat Van Amsberg niet is verbeeld bij het samengestelde wapen van Máxima. Zij stamt ook niet van die familie af. Maar in het geval van haar dochters ligt dat natuurlijk anders. Amalia en haar beide zusters voeren echter precies hetzelfde wapen als hun moeder. Dit is werkelijk curieus en het tart de heraldische regels. Amalia’s vader is jonkheer Willem-Alexander van Amsberg. Amalia behoort dus tot de stam Van Amsberg. Dan is het logisch dat juist Van Amsberg een cen­trale plaats krijgt op haar schild en niet Zorreguieta. Het is geforceerd om het anders te doen. (Nu zijn moeder en dochter heraldisch gezien zusters van elkaar). De achtergrond voor het ondes­kundige wapen van Amalia en haar zus­ters moet gezocht worden in het koninklijke besluit, volgens welke de drie zusters zijn: prinses der Nederlan­den, prinses van Oranje-Nassau. Een herinnering aan Van Amsberg is duide­lijk niet gewenst en wordt verdoezeld met het hartschild Zorreguieta. Daaren­tegen moet de suggestie levend worden gehouden dat het koninklijk huis van de stam Van Oranje-Nassau zou zijn. Dat heeft immers een bekende klank en het gaat in huidige termen om een ‘sterk merk’. Terwijl de ouders van Amalia eigenlijk zijn (genealogisch): Van Ams­berg – Zorreguieta. Dat is ook hun juiste alliantiewapen.

Koningin Fabiola

De afkomst twee eeuwen geleden van de familie Zorreguieta blijft voorlopig duister. Die moet echter in Argentinië gezocht worden en niet in Spanje. Tot de Belgische dynastie behoorde koningin Fabiola (1928-2014). Zij was Spaanse van geboorte en heette er doña Fabiola Mora y Aragon. Haar vader was graaf van Mora en markies van Casa Riera.

Het oorspronkelijke geslachtswapen van de graaf van Mora is eenvoudig en toont een schuin verdeeld schild. Een helft heeft een moerbeiboom (Spaans: la mora), de andere een liggende wolf. Voor een Zuid-Europeaan althans zal het wapendier door de populariteit ervan een wolf zijn. Maar een Belg of een Nederlander houdt het vast eerder voor een hond. In België tenslotte voert de koningin als eega volgens de regels der kunst gewoon het eigen stamwapen, het wapen van het Huis waartoe zij door geboorte behoort.

Titus von Bönninghausen verzorgt de historische rubriek voor het blad Van Adel, de nieuwsbrief van de Nederlandse Adelsvereniging. Hij publiceerde in 2000 een actueel overzicht van de adel in Nederland: ‘Ruim 290 Nederlandse adellijke geslachten‘ in De Nederlandsche Leeuw.

Zie voor de stamreeks van Zorreguieta Gens Nostra, 58 (2003). De officiële wapens werden door Piet Bultsma-Vos vervaardigd. Bij koningin Máxima is het schild als echtgenote ovaal van vorm. Hier is gebruik gemaakt van het wapen dat in 2003/‘04 voor de kinderen werd vastgesteld. Dit werd door de Hoge Raad van Adel verstrekt, samen met dat voor Van den Velden. De wapentekeningen in zwart-wit uitgevoerd door heraldisch-tekenaar William Coolen, zijn door de kunstenaar welwillend beschikbaar gesteld, waarvoor zeer veel dank. De schilden Haro, Tolosa en Guipúzcoa komen van Wikipedia Commons.

Oorspronkelijke publicatie: Een wapen voor Máxima, in: Republikein 17 (1/ 2021) 38-45.

Een wapen voor Máxima